به گزارش پایگاه خبری فرهنگسرای معروف به نقل از پایگاه وسائل، نشست علمی نقد و بررسی نظام واره مفاهیم امر به معروف و نهی از منکر در حوزه علوم سیاسی به همت پژوهشکده امر به معروف و نهی از منکر و موسسه امام آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره) روز پنج شنبه یازدهم اردیبهشت ماه ۹۹ در موسسه امام خمینی (ره) برگزار شد.
در این نشست حجت الاسلام محمدتقی کریمی؛ مسئول گروه علوم سیاسی پژوهشکده امر به معروف و نهی از منکر به ارائه دیدگاه ها و نظرات درباره مفاهیم مرتبط با امر به معروف در دانش سیاسی پرداخت و حجت الاسلام مهدی امیدی؛ دانشیار گروه علوم سیاسی موسسه آموزشی امام خمینی(ره) به عنوان ناقد در پایان مباحث مطرح شده را مورد ارزیابی و نقد قرار داد که در ادامه متن مشروح این نشست تقدیم فرهیختگان گرامی می شود:
حجت الاسلام کریمی در ابتدا به ارائه مطالب خود پرداخت و گفت:پژوهشکده امر به معروف رویکردش این است که از دریچه علوم انسانی به مقوله امر به معروف و نهی از منکر ورود داشته باشد. و در پی آن است که از این حوزه تا چه حد می توان در احیای فریضه امر به معروف کار کرد و می توان حرکتی انجام داد.
علت ورود به این حوزه این بود که امر به معروف، فریضه ای است که روی زمین مانده است و مظلوم واقع شده و علت مظلومیت این است که در فضای بسیط خودش در حوزه فقه باقی مانده است و جلوتر نرفته است. ادبیاتی که تا امروز بوده با چالش هایی در سطح جامعه مواجه بوده است لذا درصدد آن بودند که این چالش ها را از دریچه علوم انسانی مورد بررسی قرار دهند و پاسخ دهند.
مثلا مسئله حجاب و چالش آن با بحث آزادی و اینکه تضادی بین آنها هست یا خیر؟ یا بحث امنیت و اینکه انسان ها را در برابر همدیگر قرار دهید و به دنبال عیب های هم باشند. این شیوه رفتاری با بحث امنیت چه نسبتی برقرار می کند؟ آیا امر به معروف و نهی از منکر باعث انشقاق اجتماعی می شود یا نمی شود؟ دسته بندی در جامعه ایجاد شود یک گروه طرفدار حجاب و گروه دیگر حجاب را لازم ندانند. و آیا با مقوله امر به معروف ما می توانیم در پی انسجام اجتماعی باشیم یا خیر؟
این مسائل در حوزه علوم انسانی در مسئله امر به معروف ایجاد چالش کرده و بحث هایی مثل عدالت طلبی، اشرافی گری، بحث ساده زیستی، مطرح شده است مثلا امروز برخی به اسم عدالت طلبی به دنبال ضدیت با اشرافی گری می روند. لذا لازم است در این حیطه ادبیاتی تولید و منطقی بر این مفاهیم حاکم شود تا این مفاهیم را بتوانیم در جامعه بسط دهیم و بتوانیم امر به معروف را در سطح جامعه گسترش دهیم.
از همین رو پژوهشکده امر به معروف و نهی از منکر به سمت بررسی امر به معروف و نهی از منکر از زاویه علوم انسانی حرکت کرده است. به منظور بسط گفتمان امر به معروف در جامعه پنج مرحله اساسی باید پیموده شود:
گام اول: مفهوم سازی
در این سطح لازم است مفاهیم اساسی دانش سیاسی مرتبط با موضوع امر به معروف و نهی از منکر استخراج شود.
گام دوم: ساخت عملی و پژوهشی
در این گام باید در ارتباط میان آن مفاهیم با موضوع امر به معروف و نهی از منکر کار پژوهشی صورت گرفته و ادبیات علمی و کاملا تخصصی ایجاد شود.
گام سوم: بسط گفتمان‌های اجتماعی
در گام بعدی این کار پژوهشی تبدیل شود به گفتمان های اجتماعی از روش های مختلف مانند ترویجی، مصاحبه ها، تهیه کلیپ.
گام چهارم: فرهنگ سازی
وقتی این گفتمان ایجاد شد خواه ناخواه تبدیل می شود به فرهنگ اجتماعی. وقتی فرهنگ عمومی پیدا کرد یعنی تبدیل شد به «معروف» و «منکر». شناخت معروف و شناخت منکر در این مرحله انجام می پذیرد.
گام پنجم: عملیاتی کردن مفاهیم در سطح جامعه
وقتی به این مرحله رسیدیم می توان امر به معروف و نهی از منکر انجام بپذیرد. یعنی آن افرادی که می خواهند امر به معروف کنند وقتی می روند در سطح جامعه برای اجرای امر به معروف با خودشان یک استدلال دارند مثلا اگر یک شخصی از آزادی سخن می گوید، دانستن معنای آزادی می تواند پشتوانه این آمر باشد.
بحث حاضر ناظر به گام اول یعنی مفهوم سازی به عبارت دقیق‌تر مفهوم یابی سیاسی امر به معروف و نهی از منکر است. در این مرحله با رصد دانش سیاسی مفاهیمی که در این دانش با امر به معروف مرتبط است رصد می شوند. یعنی مفاهیمی که از دانش سیاسی مثل قدرت، امنیت، آزادی و … می توانند با امر به معروف ارتباط برقرار کنند و میزان ارتباط آنها رصد می شود.
برای بررسی آن مفاهیم ما چهار سطح و دسته در نظر گرفتیم. این مفاهیم در قالب رویکردها، راهکاره ها، راهبردها و رهاوردها گنجانده شدند. این چهار مرحله باید طی شود تا بتوانیم رابطه منطقی با مفاهیم سیاسی برقرار کنیم.
۱. رویکردها: رویکرد یا چرایی پرداختن به مقوله امر به معروف با رویکرد سیاسی
از آنجا که هدف اصلی دانش سیاسی رسیدن به تعالی سیاسی است و پیشرفت و توسعه سیاسی که در فلسفه سیاسی از آن به تعالی سیاسی یاد می شود. دستیابی به تعالی سیاسی که موضوعش تک تک شهروندان و همه اعضای جامعه سیاسی هستند لازمه اش این است که مسئولیت سیاسی تحقق پیدا کند یعنی همه خودشان را در امور سیاسی مسئول بدانند. «کلکم راع و کلکم مسئول عن رعیته» ناظر به این سطح است که همه جامعه سیاسی مسئول هستند.
و لازمه مسئولیت سیاسی نظارت سیاسی است یعنی همه باید نظارت سیاسی را برای خودشان یک وظیفه و یک تکلیف بدانند. و بحث امر به معروف و نهی از منکر ناظر به این بخش از تعالی سیاسی است یعنی نظارت سیاسی. نظارت سیاسی در قالب امر به معروف و النصیحه للائمه المسلمین تحقق پیدا می کند که اگر این نظارت به درستی تحقق پیدا کند و با منطق صحیح و قالب صحیح اتفاق بیافتد آن تعالی سیاسی هم اتفاق خواهد افتاد.
۲. راهبردها: یکسری از مفاهیمی می توانند برای ما در قالب امر به معروف و نهی از منکر تولید نظریه کنند
به عنوان مثال: برای اینکه امر به معروف و نهی از منکر محقق شود مهمترین نکته بحث ولایت است. آیا امر به معروف و نهی از منکر لازمه اش اعمال ولایت است؟ بنابر آیه شریفه «وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِناتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ یأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ ینْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ یقیمُونَ الصَّلاهَ وَ یؤْتُونَ الزَّکاهَ وَ یطیعُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ أُولئِکَ سَیرْحَمُهُمُ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ عَزیزٌ حَکیمٌ» (توبه۷۱) امر به معروف و نهی از منکر موضوع ولایت بوده قطعا نیاز به ولایت است چون امر و نهی در مقوله امر به معروف و نهی از منکر، حقیقی است. حال این امر و نهی در جامعه چگونه انجام بپذیرد. مگر با خواهش و تمنا و … می شود امر به معروف کرد و نهی از منکر داشت.
در گام بعد همین مفهوم ولایت وقتی از ولایت‌های جزئی عبور می‌کند به صورت انشدادی و گسترش موضوع به یک ولایت کلی می‌رسد که اصل و اساسش تشکیل حکومت و اعمال ولایت در عرصه حکومت است که بالاترین معروف همین نظام اسلامی و تشکیل حکومتی مبتنی بر آموزه‌های دینی است.
لذا اصل تشکیل حکومت چون معروف است باید تحقق پیدا کند و ضرورت تشکیل حکومت اسلامی از نظرگاه امر به معروف منقح می‌شود. به این معنی مفهوم امر به معروف و نهی از منکر از این زاویه موضوع اصلی فقه حکومتی به شمار می‌آید.
مثال دیگر: بحث عقلانیت و اینکه چه عقلانیتی پشتوانه امر به معروف است. بحث ارزش‌ها اینجا مطرح می‌شود که آیا ما ارزش‌های ثابت داریم یا خیر ارزش‌های ما متغیر است؟ آیا در امر به معروف و نهی از منکر باید خرده فرهنگ‌ها را در نظر بگیریم. مثلا آیا فرهنگ اقلیت‌های مذهبی را در امر به معروف باید در نظر گرفت یا خیر؟ و حکومت به عنوان مجری اصلی امر به معروف چه بر اساس چه ادبیات و منطقی عمل می‌کند؟
همچنین در بحث عدالت‌طلبی که بحث چالشی امروز جامعه است. اینکه عدالت طلبی با چه منطقی و فهمی از عدالت دنبال می‌شود؟
یا در بحث آزادی خواهی، مشارکت جویی، امنیت که این مفاهیم چگونه باید توسط تک تک اعضای جامعه محقق شده و در متن جامعه اجرا شوند. بحث انسجام ملی از مفاهمی است که در موضوع امر به معروف و نهی از منکر می‌تواند این راهبرد کلان را محقق کند. اگر امر به معروف در جایی در تضاد با این راهبرد کلان و موجب انشقاق اجتماعی بشود، آن تذکر مصداق امر به معروف نیست.
بنابراین تک تک این مفاهیم نیاز به یک کار علمی و پژوهشی دقیق دارند که بتوانیم از آنها یک نظریه را استخراج کنیم. وقی این نظریه‌ها استخراج شد باید به سمت ارائه راهکار پیش برویم.
۳. راهکارها: چارچوب‌های عملیاتی مبتنی بر راهبردهای کلان
این بخش شامل دو بخش ایجابی و سلبی است.
راهکارهای ایجابی در مفاهیمی همچون حق‌خواهی، تکلیف‌مداری، قانون‌مداری، سنت، مشورت، نظارت، نصیحت، انتقاد، رقابت، انتخابات، مخالفت، انقلاب در حوزه سیاسی مد نظر است. این مفاهیم نیاز به تبیین ندارد یعنی به لحاظ خود مفهومی روشن هستند و نیاز به ایجاد نظریه خاص ندارند بلکه تنها باید رابطه این مفاهیم با آن مفاهیم کلان مشخص شود.
یعنی این مفاهیم راهکاری، در ذیل آن مفاهیم راهبردی تبیین شود. مثلا اگر می‌خواهیم عدالت‌طلب باشیم، این عدالت‌خواهی مبتنی به حق‌خواهی است بنابراین اولا باید حق خواه باشیم، حق خواهی مستلزم حق شناسی است و شناخت حق از باطل و ظلم باید لحاظ شود. همچنین در بحث انسجام ملی باید سنت‌های اقوام و خرده فرهنگ‌ها در نظر گرفته شود.
راهکارهای سلبی یعنی مفاهیمی همچون نفاق، بدعت، انحراف، شورش، تفرقه افکنی، فتنه سازی، خودباختگی ملی، سیاسی کاری. این مفاهیم نیز باید رابطه شان با امر به معروف و نهی از منکر مشخص شود.
۴.ره‌آوردها
ما در امر به معروف سیاسی دنبال دو سطح هستیم: یکی تأمین مصلحت یعنی استیفای مصالح اجتماعی و عمومی باید لحاظ شود و دیگری اصلاح اشکالات و انحرافات و اگر امر به معروف و نهی از منکری در جامعه انجام می پذیرد باید در راستای اصلاح اشکالات و انحرافات صورت بگیرد.
این چهار دسته از مفاهیم باید در راستای بحث امر به معروف و نهی از منکر وارد فاز ساخت علمی و تولید محتوا شوند. تا ادبیات جدیدی در حوزه امر به معروف و نهی از منکر ایجاد شده و گامی در راستای احیای این فریضه تحقّق پیدا کند.
در ادامه حجت الاسلام امیدی به عنوان ناقد به ایراد سخن پرداخت و اظهار داشت: مسئله مفاهیم در بحث های پژوهشی بسیار بنیادین است زیرا هنگامی که وارد بحث علوم انسانی می شوید با یک هرمی مواجه می شوید که یک سطحی از آن دیده می شود مانند کوه یخ بر روی آب ولی سطوح بنیادینی دارد که باید به آن توجه کرد در آن نقطه اوج مفاهیم هستند معمولا در ابتدا با مفاهیم سروکار داریم. بر اساس این مفاهیم یک سری نظریه‌هایی ارائه شده است این نظریه‌های علمی علاوه بر اینکه از دل این مفاهیم درآمدند پشتوانه این مفاهیم هستند.
پشت نظریه‌های، پارادیم‌های علمی هستند. از این پاردایم‌های علمی بگذریم قبل از آن مفروضات علمی و پیش فرض‌های علمی قرار دارند. این مفروضات بستگی به جهان‌بینی دارد و آن را شکل می‌دهد و در نهایت می‌رسیم به معرفت. اینکه چه نگاهی به معرفت وجود دارد آیا معرفت وجود دارد یا نیست؟ آیا راهی به سوی معرفت وجود دارد یا ندارد؟ و …
اگر به مفاهیم این نوع نگاه را داشته باشیم که لایه‌های مختلفی قرار دارد که اجازه نمی‌دهد این مفهوم شکل بگیرد و اصلا بحثی الآن مطرح است که رخنه در علوم انسانی و تحول او به سمت جریان دینی امکان دارد یا خیر؟ برخی بر اساس آن هرم قائل به این هستند که بحث علم دینی امکان پذیر نیست و عده‌ای هم این امر را امکان پذیر می‌دانند.
لذا یک بحث مهمی اینجا مطرح است که از کدام سطح بحث‌ها را باید شروع کرد؟ برخی از رأس هرم یعنی مفاهیم مباحث علمی را شروع می‌کنند؛ و برخی از قاعده که بحث معرفت است مباحث علوم انسانی را مطرح می‌کنند.
به نظر می‌رسد در جریان علمی جدید نه فقط از مفاهیم یا فقط از معرفت شروع کرده باشند بلکه در تمامی عرصه مباحث را مطرح کردند. همزمان که در کوچه و بازار مردم رفتاری دارند همان زمان در علم اقتصاد، علوم سیاسی و … تحول ایجاد می‌شود. همه باهم دارند حرکت می‌کنند تا در نهایت برون داد آن می‌شود فرهنگ مدرن غرب، مدرنیته غربی.
مراحل موضوعات علمی
هر موضوع علمی را که دنبال کنیم سه مرحله دارد ۱. پروسه یعنی یک فرایندی در اجتماع رخ می‌دهد؛ ۲. در گام بعد تبدیل می‌شود به پروژه یعنی یک عده می‌آیند بر این فرایند‌ها سرمایه‌گذاری می‌کنند تصمیم می‌گیرند و مدیریت آن را در دست بگیرند؛ ۳. پدیده: آن فرایند و پروژه به پیش می‌رود تبدیل می‌شود به پدیده.
در همین بحث امر به معروف و نهی از منکر موضوع شناسی از اتفاقات و تحولاتی که در اجتماع رخ داده است، و مدیریت آن و تبدیلش به پروژه بسیار مهم است.
تمایز روشی در فقه و علوم انسانی
اینکه ما دنبال مفهوم سازی به معنای استنباط مفاهیم جدید باشیم بله بعد از استنباط مفاهیم می‌رویم سراغ علوم سیاسی تا این مفاهیم را به خورد آن دهیم لذا مفهوم سازی بهتر از مفهوم یابی است. ما از درون یک پارادایم اسلامی وارد در علوم انسانی می‌خواهیم بشویم. دنبال از بین بردن آن باشیم نه اینکه آن را اسلامی کنیم. نگاه اومانیسمی که در این دانش‌ها وجود دارد مانع آن می‌شود که توحید در آن وارد شود.
نکته بعدی در خصوص مراحل پنج گانه ارائه شده به نظر می‌رسد یک خللی اینجا وجود دارد یعنی از یک فضای علمی که کار پژوهشی انجام شده باید به جای گفتمان اجتماعی ابتدا به دنبال گفتمان علمی بروید نه گفتمان عمومی. حالا که گفتمان علمی صورت گرفت به دنبال سیطره علمی بروید.