دکترسید حسین شرف الدین
مقدمه
در جامعه، افراد به مثابه اعضا، در قبال خود، سایرین، امکانات و سرمایه های مشترک و مصالح و منافع جمعی مسئول و متعهدند. سازمانهای اجتماعی نیز به عنوان کنشگران اجتماعی فعال در قبال ذی نفعان، دریافت کنندگان کالاها و خدمات عرضه شده توسط آنها و سایر عناصر محیطی (اعم از محیط اجتماعی و محیط طبیعی) مکلف و مسئولند. مسئولیت پذیری و مسئولیت ورزی در چارچوب الگوهای رفتاری پذیرفته شده و متناسب با سطح انتظارهمواره یک ویژگی ارزشی مثبت و فضیلت شمرده می شود.
مسئولان حقیقی و حقوقی
در گذشته مسئولیت عمدتا متوجه افراد و شخصیت های حقیقی و در عصر و زمان حاضر به دلیل تسلط و گسترده نفوذ سازمانهای اجتماعی؛ بیشتر متوجه شخصیت ها و کنشگران حقوقی یعنی نهادها و سازمانهای اجتماعی است. مسئولیت سازمانی اگر چه با واسطه به افراد(عوامل انسانی شاغل در رده های مختلف سازمان) نقش ها و وظایف کارکردی آن در بافت اجتماع ارجاع دارد اما در این نسبت سنجی معمولا سازمان به مثابه یک کنشگر فرافردی و دارای هویت و اعتبار متمایز مورد نظر قرار می گیرد. بزرگترین و گسترده ترین سازمان اجتماعی که همه افراد در آن عضویت دارند، جامعه کل است که همه هر چند به نسبت های متفاوت در قبال مصالح و کیان آن مسئول و مکلفند و متقابلا جامعه نیز (به اعتبار نظامات، خرده نظام ها، ساختارها، نهادها وسازمانها به عنوان مولفه های جوهری آن) در قبال اعضا(نیازها، انتظارات و مطالبات آنها) و نیز اقتضائات، الزامات و ضرورت های کارکردی حیات جمعی شهروندان مکلف و مسئول خواهند بود.
تعریف مسئولیت
مسئولیت اجتماعی چیست؟ مسئولیت وظیفه و تعهد فرد یا سازمان در قبال مجموعه ای از مرتبطان و ذی نفعان در راستای تامین انتظارات، رفع نیازها و دفع و رفع موانع دستیابی به اهداف است. در تعریف دیگر می توان گفت، مسئولیت اجتماعی تعهدی پیشینی است که افراد و سازمانها به اقتضای وظایف محوله و انتظارات معمول، ملزم به پاسخ گویی به مرتبطان، مراجعان و ذی نفعان خودند. گفتنی است که در نظام های حقوقی میان حق و تکلیف نوعی ملازمه ای وجود دارد. افراد در قبال کسان و پدیده هایی مسئولیت عرفی، اخلاقی و حقوقی دارند که از قبل برای آنها حقی عرفی، اخلاقی و حقوقی اثبات شده باشد. این تنها خداوند است که فقط حق دارد، اگر چه او خود را در قبال اموری مسئول و مکلف قرار داده است.
ارکان مسئولیت
ارکان مسئولیت: ۱)مرجعی که تعیین وظیفه و اعطای مسئولیت می کند؛ ۲)فرد یا سازمانی که مسئول و موظف شناخته شده و در صورت برخورداری از شروط عام تکلیف، ملزم و مکلف به ایفای نقش متناسب و ادای وظیفه است؛۳) فرد یا گروه ذی حق، که در قبال او مسئولیت و تکلیف وجود دارد؛۴) متعلق مسئولیت یعنی عمل یا کنشی که فرد یا سازمان مذکور به اقتضای مسئولیت اعطایی باید طبق قواعد و انتظارات به انجام رساند؛ ۵)حدود و قلمرو مسئولیت فرد یا سازمان در قبال ذی حقان یا ذی نفعان که معمولا توسط مرجع اعطا کننده یا سایر مراجع تعیین می شود. برای مثال، خداوند در شریعت اسلامی(مرجع اعطای وظیفه)، مرد را(مسئول) به اعطای نفقه(متعلق) به زن(دریافت کننده حق) که حدود و ثغور آن در فقه و قانون تعیین شده(قلمرو) مامور کرده است.
منشاء مسئولیت
منشاء مسئولیت و الزام افراد و سازمانهای به تعهدمندی چیست؟ به بیان دیگر، چه مرجعی افراد و سازمانها را نسبت به تعهدمندی یک سویه یا متقابل در قبال دیگران، مسئول و مکلف ساخته است؟ دیدگاههای متعددی دراین خصوص وجود دارد که بعضا مانع الجمع اند. مسئولیت اجتماعی به اقتضای یک دریافت فطری ودرک شهودی ووجدانی، فرهنگ عمومی، عضویت در نهادهای اجتماعی(مثل خانواده)، عقلانیت جمعی، قرار داد اجتماعی، دین و مذهب، تعهد سازمانی، به افراد واجد شرایط تکلیف(عاقل، بالغ، مختار و در مواردی عالم) و سازمانهای رسمی متوجه است.
منبع هنجاری مسئولیت
منبع هنجاری مسئولیت کدام است؟ مسئولیت فرد یا سازمان در قبال دیگران، ازیک یا چند منبع هنجاری به صورت ترکیبی تعیین و الزام می شود. مهم ترین منابع هنجاری مسئولیت عبارتنداز: عرف(عرف عام یا خاص)، اخلاق(اخلاق هنجاری یا اخلاق کاربردی)، حقوق(قانون مدنی، کیفری و…)، فقه(وشریعت). گفتنی است که مسئولیت به اعتبار وزن و درجه هنجاری، به دو بخش الزامی و ترجیحی تقسیم می شود. از میان منابع هنجاری فوق، اخلاق مهم ترین و گسترده ترین منبع هنجاری شمرده می شود. در جامعه مدرن به دلیل ضعف الزام به رعایت وظایف و فراوانی پرشمار تخلفات، روزمره بر بسط قلمرو الزامات حقوقی و قانونی افزوده می شود و حتی برخی الزامات عرفی و اخلاقی نیز به مرور و به دلیل برخی ملاحظات ماهیت حقوقی یافته و به فهرست الزامات قانونی افزوده می شود.
ضمانت اجرا
بدیهی است که به تناسب منابع هنجاری متعدد، ضمانت اجرای ناظر به مسئولیت مربوط نیز متفاوت خواهد بود. از این رو، مسئولیت عرفی، اخلاقی و بخشی از مسئولیت فقهی دارای ضمانت اجرای غیر رسمی اند و افراد را نمی توان به صرف تخلف از ادای آنها مواخذه و نکوهش کرد. اگرچه ممکن است ایمان و اعتقاد شخص یا فشار هنجاری جامعه او را به انجام و ادای مسئولیت ترغیب و الزام کند. در مقابل، مسئولیت قانونی و بخشی از مسئولیت فقهی دارای ماهیت قانونی، ضمانت اجرای رسمی دارد و فرد در صورت تخلف باید به مراجعی پاسخگو باشد. به بیان دیگر، ضمانت اجرای بخشی از فقه(حق الله) غیر رسمی و ضمانت اجرای بخشی دیگر که به حق الناس و امور اجتماعی عام آنها برمی گردد و درجامعه محمل و مجرای قانونی یافته است، رسمی است. گفتنی است که فهرست وظایف و مسئولیت های اجتماعی محول در مواردی مکتوب و مدون و در مواردی ارتکازی وشفاهی است که سینه به سینه از نسلی به نسلی منتقل می شود. مسئولیت عرفی و اخلاقی عمدتا شفاهی و مسئولیت قانونی عمدتا مکتوب است؛ چه اینکه در جوامع سنتی، مسئولیت ها عمدتا شفاهی و در جوامع مدرن عمدتا(بویژه به اعتبار ماهیت حقوقی و مدنی) مکتوب و مدونند.
۱.عضو هیئت علمی موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)