دکترسید حسین شرف الدین
مسئولیت در قبال چه کسی؟
مسئولیت و پاسخ گویی در قبال چه کسی؟ افراد یا سازمانهای اجتماعی در مقابل چه کسانی مسئول اند؛ در صورت تخلف، به چه کسانی باید پاسخ گویند و در صورت تمکین، از چه کسانی توقع دریافت پاداش دارند؟ افراد به اعتبار شان انسانی در قبال خود(اعمال، تصمیمات، فرصت ها، سرمایه های وجودی، امکانات و داشته ها، وظایف و…)، در قبال دیگران: بستگان(با حفظ سلسله مراتب)، دوستان، همکاران، همسایگان، هم کیشان، هم میهنان، کل بشریت؛ و نیز به اعتبار برخورداری از موقعیت های اجتماعی متعدد و نقش های محول، درقبال کسانی مسئولند.(برای نمونه، شوهر در قبال زن و فرزند؛ پزشک در قبال بیمار؛ معلم در قبال شاگرد؛ فروشنده در قبال خریدار؛ رئیس در قبال مرئوس؛ امام درقبال امت و…)؛ افراد همچنین در قبال جامعه کل نیز (با تلقی های مختلفی که از آن وجود دارد). گفتنی است که در بینش دینی و در راس همه، افراد در مقابل خداوند بزرگ مسئول اند. مسئولیت در قبال خداوند، نه در عرض که در طول سایر عوامل است و قاعدتا مومنانی که در قبال خداوند احساس وظیفه می کنند، بیشترین اهتمام را به ایفای وظایف انسانی و ادای تکالیف دینی و مورد حمایت دین(عرفی و اخلاقی) دارند.
سازمانهای اجتماعی نیز در گام نخست در قبال ذی نفعان و دریافت کنندگان خدمات و تولیدات آنها؛ و در گام دوم در قبال دولت(وسازمانهای بالادستی وابسته)، وجدان جمعی، منافع و مصالح عمومی، محیط زیست(با محوریت مدعی العموم و سازمانهای مسئول)، و نظام اجتماعی مربوط مسئول و متعهدند. و در گام سوم، در مقابل خداوند(البته به اعتبار عوامل انسانی). گفتنی است که در عصروزمان حاضر رسانه های جمعی و اخیرا رسانه های اجتماعی ازظرفیت بسیار بالایی برای تذکار مسئولیت ها، مسئولیت خواهی یا مطالبه مسئولیت، شناسایی موانع مسئولیت ورزی، تشویق مسئولیت شناسان و توبیخ متخلفان، زمینه سازی برای مسئولیت ورزی حداکثری، تذکار آسیب های مترتب برمسئولیت ناشناسی برخی یا عملکرد ناقص به وظایف و… برخوردارند.
یک سویه و متقابل بودن مسئولیت
مسئولیت اجتماعی در غالب موارد امری متقابل و دوسویه و در مواردی یکسویه است. برای مثال، زن و شوهر در قبال یکدیگر به حقوق و تکالیفی(عرفی، شرعی و قانونی) به صورت متقابل مکلف و مسئولند اما در موضوع حضانت فرزندان خردسال خود- البته هریک به تناسب موقعیت اختصاصی و نقش های محول خویش- یک سویه مسئولیت دارند یعنی فرزندان در قبال دریافت خدمات مادی و معنوی والدین، در این مقطع سنی به ادای چیزی مکلف و مسئول نیستند؛ اگر چه زن به اعتبار جایگاه حقوقی اش در نظام خانواده، در قبال خدمات اعطایی به فرزندان، استحقاق دریافت پاداش از پدر خانواده را دارد.
تفاوت افراد درمسئولیت ورزی
گفتنی است که افراد و سازمانها درمقام مسئولیت شناسی، مسئولیت پذیری و تعهدمندی(احساس مسئولیت)، انگیزه برای ادای وظایف وایفای نقش های مسئوولانه، تحمل هزینه های عادی، شایستگی و اهلیت، مهارت و کاردانی، ترس ناشی از عوارض سرپیچی و تمرد و… وضعیت های متفاوتی دارند. قابل ذکر است که عنصر بسیار مهم در تعیین وظایف و مسولیت افراد و شدت و ضعف آن، موقعیت و جایگاه آنها در سلسله مراتب اجتماعی است. بدون شک، در یک سازمان مدیران مسئولیت بیشتری از کارمندان عادی در قبال ذی نفعان و جامعه کل دارند؛ چه اینکه علما و دانشمندان در قبال مسائل کلان جامعه مسئولیت بیشتری در مقایسه با توده ها دارند. مولفه هایی دیگری نیز بالقوه می توانند در این خصوص نقش آفرینی کنند: برای مثال، موقعیت های مختلف فردی(جنسی، سنی، تحصیلی، اجتماعی، اقتصادی، نژادی(رنگ پوست در جوامع نژاد پرست)، قومی(عضویت در گروههای اقلیت یا اکثریت جامعه) و… هر یک می تواند در اصل مسئولیت داری، کم و کیف و ادای آن به صورتی ایجابی یا سلبی موثر باشند.
مفهوم مسئولیت و مفاهیم وابسته
مسئولیت اجتماعی در ابعاد و ارکان مختلف خود(عرصه تشریع و اجرا) با چه عوامل و عناصری در ارتباط است؟ فرهنگ حاکم برجامعه(بویژه نظام ارزشی آن)، نظام حقوقی(یا نظام حقوق و تکالیف اجتماعی یا حقوق ووظایف مدنی و شهروندی)، نظام آموزش و پرورش رسمی وغیررسمی(فرایندها و کارگزاران جامعه پذیری)، فرایند های نظارت و کنترل اجتماعی(اعم از رسمی و غیر رسمی)، نظام پاداش و تنبیه اجتماعی، نظام تقسیم کار اجتماعی(توزیع موقعیت ها و نقش ها)، قشربندی اجتماعی (نظام توزیع امکانات و سرمایه های مشترک)، تسهیلات و محدودیت های مشارکت اجتماعی افراد.
کارکردهای مسئولیت ورزی
مسوولیت ورزی(بویژه در شکل ایده آل آن) چه کارکرد و پیامدی در سطوح فردی و اجتماعی دارد؟ تقویت روح جمع گرایی، افزایش سرمایه و اعتماد اجتماعی، افزایش کیفیت زندگی، احساس خرسندی از مشارکت در مسائل حیات جمعی، چرخش درست و سامان یابی امور، رشد و تعالی جامعه، دفع و رفع آسیب ها و زیان های محتمل.
متعلق مسئولیت
متعلق مسئولیت چیست؟ افراد و سازمانها مشخصا نسبت به انجام یا ترک چه چیزی باید وظیفه شناسی و مسئولیت ورزی کنند؟ پاسخ این سوال نیز بسته به موقعیت افراد، روابط و مناسبات فیمابین و سازمانهای اجتماعی با ذی نفعان خود، متفاوت می باشد. برای مثال، معلم در قبال متعلم به ارائه خدمات آموزشی و تربیتی با کیفیت؛ فروشنده در قبال خریدار به ارائه کالای مرغوب با قیمت مناسب؛پزشک در قبال مریض به ارائه خدمات درمانی مفید و مورد انتظار؛ افراد متمکن در قبال نیازمندان به ارائه خدمات مالی مورد نیاز عاری از هر نوع منت گذاری و توقع پاداش؛ نهاد روحانیت در قبال توده های مومن به ارائه خدمات تبلیغی، ارشادی و هدایتی؛ سازمانهای اجتماعی در قبال شهروندان، مراجعان، مشتریان و ذی نفعان به ارائه کالاها و خدمات دارای کیفیت استاندارد با قیمت مناسب و تسهیلات جانبی و…
از این رو، افراد در مقام مسئولیت ورزی و ایفای وظایف به رعایت مکانیسم ها و هنجارهای مربوط مکلف و ملزم خواهند بود. به بیان دیگر، ایفای مسئوولیت امری ذو مراتب است. بدون شک، ضعف آگاهی، ضعف انگیزه، ضعف مهارت، عدم رعایت درست قواعد و هنجارها، عدم تحمل هزینه های مادی و غیر مادی، سرعت و شتاب بی مورد در مقام انجام وظیفه، عملکرد مقطعی و متناوب(به جای استمرار)و… به کاهش کیفیت مسئولیت ورزی و وظیفه شناسی منجر می شود.
موانع مسئولیت ورزی
ایفای مسئولیت در عمل با چه موانعی مواجه است؟ فقدان جامعه پذیری مناسب افراد، ضعف فرهنگ مسوولیت شناسی در جامعه، عدم اطلاع رسانی و ایجاد حساسیت لازم(ضعف نظام تبلیغی)، فقدان یا ضعف ضمانت اجرای مناسب(بویژه درمسولیت های دارای الزام اخلاقی)، فردگرایی افراطی(غلبه فردیت مانع مسئولیت ورزی به نفع دیگران است، اینگونه افراد معمولا تا جایی به انجام وظایف تن می دهند که برای آنها منافعی به همراه داشته باشند)، حق مداری انسان مدرن (به جای تکلیف مداری و مسئولیت خواهی)، عدم احساس وظیفه(در جاهایی که تکالیف به صورت واجبات کفایی متوجه افراد شده باشد)، ترس از عوارض محتمل(برای مثال، سرپیچی غالب مومنان از ایفای مسئولیت اجتماعی خود در خصوص امر به معروف و نهی از منکر، گاه ریشه در ترس آنها از عوارض و هزینه های محتمل این سنخ اقدامات دارد)؛ سست شدن اراده ها به دلیل عدم مشارکت و همراهی دیگران و مایوس بودن از اثربخشی اقدامات فردی؛ عدم مطالبه اجتماعی و فشار هنجاری برای سوق دهی افراد و..
اسلام و مسئولیت اجتماعی در منابع و متون اسلامی(آیات و روایات) و نیز منابع معرفت دینی شواهد زیادی دال بر وظیفه مندی و مسئولیت اجتماعی متقابل افراد در قبال یکدیگر وارد شده که به دلیل ضیق مجال امکان بحث تفصیلی از آنها وجود ندارد. روایت معروف پیامبر(ص) که می فرماید: «کلکم راع و کلکم مسوول عن رعیته»، دلیل گویایی برمسئولیت عمومی است. ادای دو فریضه امر به معروف و نهی از منکر هم خود نشانه مسئولیت شناسی اجتماعی در قبال مصالح جمعی معرفی شده و هم زمینه اجرای سایر واجبات و ترک محرمات را در گستره وسیع فراهم می سازد؛ بخش قابل توجهی از این وظایف مومنان در منابع فقهی و اخلاقی اسلام با تفصیل و بیان جزئیات تذکر یافته است. برای نمونه: ضرورت ارشاد و هدایت گمراهان؛ توصیه عموم به معاشرت معروف؛ امر مومنان متمکن به ادای بخشی از اموال خود به صورت الزامی و استحبابی به نیازمندان؛ الزام مرد به تامین نفقه همسر، فرزندان ووالدین پیر و ناتوان؛ ضرورت اهتمام به امور مسلمین؛ توصیه به مبارزه قهر آمیز با ظلم و بیداد؛ اجابت دعوت مستضعفانی که متضرعانه از مومنان طلب کمک و یاری می کنند؛ ممنوعیت هر نوع غش، کم فروشی، گرانفروشی، احتکار، احجاف و… در معاملات و…